Ni oti na tau ni lewa ni mataveilewai ecake (Appeals Court) ka vakacalai kina na lewa ni Turaga na Peresitedi me vakaduria na matanitu ka liutaka ko Bainimarama mai na Janueri 2007, era a sega ni muria na ivakasala ni mataveilewai na Turaga na Peresitedi ko Ratu Josefa I.Uluivuda, ka ra a bokoca na Yavu ni Vakavulewa ni 1997 ena Decree No.1 ka tabaki ena i ka 10 ni Epereli 2009. Ena bokoci ni Yavu ni Vakavulewa ni 1997, kei na buli kei na veisautaki ni so na lawa ena kena ivakarau vaka-decree, e vu kina na rivarivabi eso me vaka oqo:
1. Na Qele Ni Taukei
E taqomaki koto na kena rawa ni yavalati se veisautaki ni lawa ni qele ni Taukei ena tikina e 185-(1) ni Yavu ni Vakavulewa ni 1997. Ena kena mai bokoci na Yavu ni Vakavulewa ni 1997, esa mai kauta tani edua na inuinui dei vakalawa ena kena maroroi na kaukauwa ni veisautaki ni lawa ni Qele ni Taukei ka me ra vakadonuya taumada na mata ni Bose Levu Vakaturaga ena Seneti (Senate).
E sega walega ni kautani na inuinui ni maroroi ni lawa ni Qele Maroroi. Ena Decree No. 31 ni 2009, esa veisautaki kina na lawa ni Qele Maroroi ni Taukei ka tamusuki na kaukauwa ni vakatulewa ni Bose Levu Vakaturaga ena digitaki ni lewe lima (5) me ratou lewe ni Matabose ni Qele Maroroi ka sa soli na kaukauwa vata oqori kina vakatulewa ni Minisita ni Veika Vaka-iTaukei (Minister for Indigenous Affairs) ka tara tiko ena gauna oqo na Prime Minister ko Bainimarama.
Esa rogo vakavuqa ni vinakata na matanitu e veiliutaki tiko oqo meda vakatautauvatataki. Esa rogo talega ni lalawataki ni rawa ni taura na itutu ni Peresitedi eso tale ka ra sega ni kawa iTaukei. Ena lawa ni Qele Maroroi na Native Land Trust Act, na Peresitedi e iliuliu se Chairman ni Matabose ni Qele Maroroi. Kevaka esa yaco na lalawa me taura edua ka sega ni kawa iTaukei na itutu vaka Peresitedi, esa na kauta tani mai na iTaukei na ulu ni lewa ena vakatulewataki ni bose ni Qele Maroroi.Na lewa ni vukici ni lawa ni Qele Maroroi ka sega ni vakatulewa kina na Bose Levu Vakaturaga e rivarivabitaki ni na rawa ni na yaco kina eso na lewa ka sega ni taqomaka na dodonu ni iTaukei kina nona qele. Na kautani mai na Bose Levu Vakaturaga ka soli vua na Prime Minister, se na Minister vaka-iTaukei na digitaki ni lewe 5 na lewe ni bose ni Qele Maroroi ni Taukei esa kauta tani na maroroi ni lewa ni maroroi ni qele ena ligadra na noda Turaga ena vukuda na iTaukei. E lewe tini taucoko na mata didgitaki era lewena na Matabose ni Qele Maroroi; na lewa me kauta tani na vakatulewa ni Bose Levu Vakaturaga e voroka sara ga na vakasama ni maroroi ni nodra digitaki na veimama ni mata kina Matabose ni Qele Maroroi mera tutaka na vakasama ni mareqeti kei na karoni ni dodonu ni Taukei kina nodra uma qele. Oqori esa basuka sara ga na bai me baleta na iTaukei me vaka era viria na Turaga kei na matanitu veiliutaki ena veigauna sa oti.
2. Na Lawa Ni Curuvanua
Ena decree no. 23 ni 2009, esa mai bokoca kina na Peresitedi na lawa ni curu vanua na Fiji Citizenship Act 1998. Ena lawa sa mai boko oqo, esega ni vakatarai vua edua na lewei Viti me lewe ni duatale na vanua. Ia ena lawa vou ka vakatokai na Citizenship of Fiji Decree No. 23 ka buli ena I ka 8 ni Julai 2009, esa vakatarai vei ira na lewei Viti ka ra sa laki tu ena veivanuatani, me ra kerekere ka mera lewenivanua tale e Viti ni ra tu ga mai vanua tani era tu kina. E dina ni se bera ni buli na lawa ni veidigidigi, e tiko na rivarivabi ni kena vakatarai mera lewenivanua ko ira era sa laki tu ena veivanua tani ka ra sa lewe ni veivanua tani, ena rawa talega ni vu ni nodra na vakaitavi tale ena veidigidigi e Viti, ka na rawa ni vu ni tiko yavavala vei keda.Ena wili lewenivanua ena 2007, a laurai ni limasagarua na pasede (52%) ni lewenivanua e iTaukei, tolusagawalu na pasede (38%) na Idia, ka tini na pasede (10%) na veimata-tamata tale eso. Kevaka era na vakayagataki na lewenivanua era sa biu vanua ka ra lewe tu ni veimatanitu tani ena veidigidigi me rawa walega ni tauri kina na veiliutaki e Viti, oqori ena vakavuna walega na tiko yavavala ka na sega ni na vakavinakataka na veiwekani vinaka ni mata-tamata duidui eda tu e Viti.
3. Na Vakatarai Ni Tiko Vata Vaka-Yalewa se Vaka-Tagane (Homosexual Relationships)
Na lawa na Penal Code (Cap 17) e matata koto kina na cala vakalawa ni tiko vata vakatagane se vakayalewa. Esa mai bokoci na lawa oqo na Penal Code ena i ka 5 ni Noveba 2009. Ena lawa vou na Crimes Decree 2009 ka tabaka na Peresitedi ena 05 Noveba 2009, esa sega ni cala se vakatabui vakalawa na tiko vata vaka-tagane se vakayalewa kevaka erau vakadonuya vata orau erau vakayacora.
4. Na Vukici Ni Lawa Ni Yaqona Ni Vavalagi (Liquor Act)
Na lawa na Liquor Act 2006 e virikotora ni tabu na soli ni yaqona ni vavalagi vei ira e lailai sobu na nodra yabaki mai na 21. Ia ena lawa vou na Liquor Amendment Decree 2009, esa vakatarai na soli ni yaqona ni vavalagi vei ira era yabaki 18 ka lako cake.
Esa kacivaka raraba na vu ni lawa ko Aiyaz Khaiyum na kena vakadeitaki ni taurivaki ni lewa me na vakabalavutaki na gauna ni volitaki ni yaqona ni vavalagi me vakaoqo:
a. Ena vei otela – ena 24 na auwa dua na siga, vitu na siga dua na macawa
b. Ena ‘taverns’ – 11am ki na 1am ena veisiga
c. Esa rawa ni ra volitaki gunu na vei vale ni kana vakalaiseni me yacova na 12 ena bogi levu
d. Era sa na dola na veivale ni danisi ka volitaki kina na gunu (nightclubs) mai na 5pm ki na 1am, ia ena so na vanua me vaka e Suva, Nadi ka vakatokai na ‘special zones’ era rawa ni dola tu me 24 na auwa, vitu na siga dua na macawa.
E dau saqata na Vanua kei na Lotu na kena gunuvi sivia ni yaqona ni vavalagi ena vica na vuna ka wili kina:
1) Na rai ni ca na kena gunuvi vakasivia
2) Na tarovi ni so na leqa vakavuvale, vakaitikotiko eso
3) Na maroroi ni lavo mai na mateni kei na gunuvi ni yaqona ni vavalagi me yaga kina vuvale
4) Na maroroi ni bula vakayago mai na mate e rawa ni veitauvi ena gunuvi sivia ni yaqona ni vavalagi
5) Na rokovi ni Siga Tabu
6) Na maroroi ni tovo kilikili kei na veirokovi ena noda veitikotiko me i dusidusi tiko vei ira na luveda me baleta na nodra veigauna ni mataka.
+ Enlarge this image